صحیح ترمذیالجامع الصحیح، یکی از کتابهای شش‌گانه حدیثی ( صحاح سته )، اهل سنّت، تألیف ابوعیسی تِرْمِذی می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - در شناخت کتاب و سبب تألیف آن ۳ - محتوای کتاب ۴ - روش ترمذی در ترتیب مطالب کتاب ۵ - ویژگیهای کتاب ۶ - إبداعاتی از ترمذی در الجامع‌الصغیر ۷ - منابع کتاب ۸ - اهمیّت کتاب از قول ترمذی ۹ - ارزیابی کتاب از لسان دیگران ۱۰ - نتیجه ارزیابی کتاب ۱۱ - راویان الجامع الصحیح ۱۲ - توجّه فقهاء به الجامع الصغیر ۱۳ - جاپ الجامع‌الصحیح ۱۴ - فهرست منابع ۱۵ - پانویس ۱۶ - منابع ۱ - اسامی دیگر این کتابنام این کتاب در منابع به صورتهای کتاب الصحیح، [۱]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۸۹.
صحیح الترمِذی، الجامع الصحیح، الجامع الکبیر، السنن و الجامع آمده است. [۲]
نورالدین عتر، الامام الترمذی و الموازنة بین جامعه و بین الصحیحین، ج۱، ص۵۰، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
حاجی خلیفه [۳]
حاجی خلیفه، ج ۱، ستون۵۵۹.
پس از ذکر دو نام جامع الترمذی و السنن، اولی را مشهورتر دانسته، اما بَشّارعوَّاد معروف، مصحّح آخرین و بهترین چاپ کتاب، با استناد به سخن ابن اثیر [۴]
ابن اثیر، جامع الاصول فی احادیث الرسول، ج۷، ص۴۶۰، چاپ عبدالقادر ارنائوط، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
نام الجامع الکبیر را برای آن برگزیده است. [۵]
محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الکبیر، ج۱، مقدمه معروف، ص۷، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
۲ - در شناخت کتاب و سبب تألیف آناین کتاب مقدمه ندارد و مشتمل بر پنجاه باب و یک بخش پایانی با عنوان العلل [۶]
محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الکبیر، العلل، ج ۶، ص۲۲۷_۲۵۷، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
است که مؤلف در آن دیدگاهها و روش کار خود را در تدوین کتاب بیان کرده است. بر اساس آنچه ترمذی در العلل [۷]
محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الکبیر، العلل، ج ۶، ص۲۲۷، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
[۸]
محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الکبیر، العلل، ج ۶، ص۲۳۰، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
گفته، به نظر می‌رسد سبب تألیف کتاب، گردآوری ادله، یعنی احادیث و آثاری که فقها بدانها استدلال کرده‌اند و نیز تبیین علل و احوال آنها از حیث صحت و سُقم بوده است. [۹]
محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الکبیر، ج۱، همان مقدمه، ص۹، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
۳ - محتوای کتابالجامع الصحیح به چند باب بزرگ و هر باب به بابهای کوچک تر مشتمل بر احادیث صحیح و غیر آن تقسیم شده است و در مجموع ۲۲۲، ۲ باب و ۹۵۶، ۳ حدیث دارد. پس از هر حدیث، میزان صحت یا حُسن یا ضعف آن بیان گردیده است. [۱۰]
نورالدین عتر، الامام الترمذی و الموازنة بین جامعه و بین الصحیحین، ج۱، ص۴۹، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
عناوین ابواب (اصطلاحاً: تراجم) این کتاب بر دو قسم است: تراجم عام که مشتمل‌اند بر احادیث و مسائل متعدد و ابواب فراوانی که در نوع موضوع اشتراک دارند، نظیر مسائل مربوط به نماز و زکات، و ترمذی واژه «ابواب» را بر آنها اطلاق کرده است؛ تراجم جزئی که به مسئله‌ای معیّن اطلاق می‌شوند و ترمذی یک یا چند حدیث برای آنها آورده و واژه «باب» را برای آنها به کار برده است. [۱۱]
نورالدین عتر، الامام الترمذی و الموازنة بین جامعه و بین الصحیحین، ج۱، ص۵۰، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۴ - روش ترمذی در ترتیب مطالب کتابروش ترمذی درترتیب مطالب کتاب این است که نخست ترجمه (عنوان) مسئله را آورده و سپس حدیث یا احادیثی ذکر کرده و آنگاه آرای فقها را در باره آن مسئله آورده است. در مرحله بعد، عمل آنان به آن حدیث یا احادیث را روشن ساخته و سپس از درجه صحت یا حُسن یا ضعف آن حدیث یا احادیث سخن به میان آورده و نیز به ذکر رجال و اسانید آن پرداخته و به دنبال آن، علل و طرق آنها را آورده و در آخر، احادیث دیگری را که متناسب با ترجمه باب باشد ذکر کرده است [۱۲]
نورالدین عتر، الامام الترمذی و الموازنة بین جامعه و بین الصحیحین، ج۱، ص۵۰، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
نیمی از الجامع الصحیح به احکام و نیم دیگر آن به موضوعاتی چون مواعظ، آداب، تفسیر و مناقب اختصاص یافته است. [۱۳]
نورالدین عتر، الامام الترمذی و الموازنة بین جامعه و بین الصحیحین، ج۱، ص۴۹، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
ترمذی در العلل [۱۴]
محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الکبیر، العلل، ج ۶، ص۲۲۷، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
شیوه گزینش احادیث (شرط) را چنین تشریح کرده که تمام احادیثی را که لااقل برخی علما بدان عمل کرده اند، جز دو حدیث، در الجامع الصحیح آورده است.۵ - ویژگیهای کتابیکی از ویژگیهای الجامع الصحیح این است که در آن در باره صحت و سقم احادیث داوری شده و در اغلب موارد دلایل آن نیز آورده شده و به «عللِ» (نارساییها و اشکالات) احادیث و احوال راویان و بیانِ مراتبِ آنها توجه شده است. این کتاب مشتمل بر آرای مشهورترین فقهایی است که پیش از ترمذی می‌زیستند و ترتیب و تبویب سهل الوصولی دارد. [۱۵]
محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الکبیر، ج۱، همان مقدمه، ص۸، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
الجامع الصحیح به گفته عِتر [۱۶]
نورالدین عتر، الامام الترمذی و الموازنة بین جامعه و بین الصحیحین، ج۱، ص۵۳_۵۴، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
هم واجد صناعت حدیث است هم فقه، و علاوه بر فواید ویژه خود، جامع فواید صحیح بخاری و صحیح مسلم است. ترمذی به اِسناد توجه ویژه داشته، طرق حدیث واحدی را برشمرده و اختلاف و اتفاق راویان آن را ذکر کرده است. وی به چهار شیوه اسناد روایات را آورده است: جمع آوری اسانید متعدد حدیث در یک سیاق، برشمردنِ اسانید و ذکر متن پس از اِسناد اول، جداگانه آوردن هر سند با متن حدیث آن، منحصراً اشاره به اسانید. [۱۷]
نورالدین عتر، الامام الترمذی و الموازنة بین جامعه و بین الصحیحین، ج۱، ص۷۶، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
از دیگر ویژگیهای الجامع‌الصحیح، آوردن حدیث در مناسب ترین باب و پرهیز از تکرار [۱۸]
نورالدین عتر، الامام الترمذی و الموازنة بین جامعه و بین الصحیحین، ج۱، ص۹۶، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
و نیز احتراز از تقطیع و تلخیص احادیث است. [۱۹]
نورالدین عتر، الامام الترمذی و الموازنة بین جامعه و بین الصحیحین، ج۱، ص۹۹، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
در کتاب العلل ترمذی اصول و مسائلی را ذکر کرده که در الجامع الصحیح به آنها پایبند بوده است. وی در آن، احوال احادیث را به اجمال بیان کرده و نیز مآخذ فقهی و حدیثی خود را آورده است. همچنین در آن به علم رجال و مشروعیت جرح و تعدیل و اقسام و احکام رجال پرداخته، از طرق تحمل حدیث سخن به میان آورده، به اختلاف علما اشاره کرده و به تفسیر اصطلاحات حدیثی پرداخته است. [۲۰]
نورالدین عتر، الامام الترمذی و الموازنة بین جامعه و بین الصحیحین، ج۱، ص۵۵ ـ۵۷، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
در الجامع الصحیح انواع و اقسام حدیث آمده است؛ و از حیث ردّ و قبول، به سه قسم صحیح و حسن و ضعیف تقسیم شده است. [۲۱]
نورالدین عتر، الامام الترمذی و الموازنة بین جامعه و بین الصحیحین، ج۱، ص۱۴۶، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
ابن تَیْمیّه [۲۲]
ابن تیمیّه، مجموع الفتاوی، ج۱۰، جزء۱۸، ص۱۴، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
این تقسیم بندی را ابتکار ترمذی دانسته است.۶ - إبداعاتی از ترمذی در الجامعالصغیرترمذی در الجامع الصحیح اصطلاحات حدیثی را در معنای غیرشایع آنها به کار برده و گاه اصطلاحات غریبی نیز ابداع کرده که تفسیر و حل آنها دشوار است.وی همچنین گاه ترکیب غریبی از اصطلاحات حدیثی ساخته است [۲۳]
نورالدین عتر، الامام الترمذی و الموازنة بین جامعه و بین الصحیحین، ج۱، ص۱۴۸، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
مانند حسنٌ صحیحٌ، [۲۴]
۷، ۷۰، ج۴، ص۵، محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الکبیر، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
حسنٌ غریبٌ، [۲۵]
محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الکبیر، ج۴، ص۲۶، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
[۲۶]
محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الکبیر، ج۴، ص۷_۸، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
و حسنُ صحیحٌ غریبٌ. [۲۷]
محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الکبیر، ج۴، ص۲۸، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
[۲۸]
محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الکبیر، ج۴، ص۳۰، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
ترمذی در ترجیح روایات هم بدین شیوه عمل کرده که حدیث را به دو وجه (مُرسل و موصول، موقوف و مرفوع) نقل و سپس مورد راجح را بیان و به حکم آن تصریح نموده است. [۲۹]
نورالدین عتر، الامام الترمذی و الموازنة بین جامعه و بین الصحیحین، ج۱، ص۱۲۶، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۷ - منابع کتابمنابعِ الجامع الصحیح، بر اساس آنچه ترمذی در العلل آورده، آثار فقهای اهل حدیث نظیر سفیان ثوری و مالک بن اَنس و احمدبن حنبل [۳۰]
محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الکبیر، ج۶، ص۲۲۸ـ۲۲۹، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
و کتابهای رجالی نظیر التاریخ الکبیر بخاری و آثار ابوزُرْعه و دارِمی [۳۱]
محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الکبیر، ج۶، ص۲۲۹، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
بوده است.۸ - اهمیّت کتاب از قول ترمذیدر باره اهمیت و اعتبار کتاب الجامع الصحیح از قول خود ترمذی نقل شده است که آن را بر علمای حجاز و عراق و خراسان عرضه کرده و آنها از آن اظهار رضایت کرده‌اند؛ و بنابراین، الجامع الصحیح در هر خانه ای که باشد گویی در آن خانه پیامبر سخن می‌گوید. [۳۲]
ذهبی، تاريخ الاسلام ، ج ۱۳، ص ۲۷۴
خواجه عبداللّه انصاری، الجامع ترمذی را سودمندتر از کتاب بخاری و مسلم دانسته است؛ زیرا معتقد بوده که این دو به کار علمای متبحر می‌آیند؛ اما الجامع‌الصحیح به کار همگان می‌آید. [۳۳]
ذهبی، تاريخ الاسلام ، ج۱۳، ص۲۷۷.
ابن اثیر [۳۴]
ابن اثیر، جامع الاصول فی احادیث الرسول، ج۱، ص۱۹۴، چاپ عبدالقادر ارنائوط، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
نیز الجامع الصحیح را بهترین و پرفایده ترین، خوش ترتیب ترین و کم تکرارترین کتاب حدیثی می‌داند که واجد مطالبی از قبیل وجوه استدلال و بیان انواع حدیث و جرح و تعدیل است که در دیگر کتابهای صحاح نیست.۹ - ارزیابی کتاب از لسان دیگرانابونصرعبدالرحیم بن عبدالخالق، مندرجات الجامع الصحیح را در چهار قسم ارزیابی کرده است: قسمی که صحت آن قطعی است، قسمی که بنا بر شرط ابوداوود و نسائی صحیح است، قسمی که ترمذی آن را برای ضدیت (مخالفت) آورده و علت آن را هم بیان کرده، و قسمی که مورد عمل برخی علما قرار گرفته است. [۳۵]
ذهبی، تاريخ الاسلام ، ج ۱۳، ص ۲۷۴
اما ذهبی [۳۶]
ذهبی، تاريخ الاسلام ، ج ۱۳، ص
ضمن اعتراف به سودمندی و پرفایده بودن الجامع الصحیح و اشتمال آن بر رئوس مسائل، آن را حاوی پاره ای احادیث واهی و موضوع (جعلی) می داند که بیش‌تر آنها در باره فضائل است.۱۰ - نتیجه ارزیابی کتابدر مجموع، الجامع الصحیح، از حیث شیوه اختیار حدیث (شرط)، پس از صحیح بخاری و صحیح مسلم قرار می‌گیرد. [۳۷]
نورالدین عتر، الامام الترمذی و الموازنة بین جامعه و بین الصحیحین، ج۱، ص۶۴، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۱۱ - راویان الجامع الصحیحالجامع الصحیح را بسیاری از شاگردان ترمذی روایت کرده اند، اما روایت مشهور آن‌که تا امروز باقی مانده، روایت ابوالعباس محمدبن احمدبن محبوب محبوبی مروزی است [۳۸]
محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الکبیر، ج۱، همان مقدمه، ص۱۳، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
[۳۹]
نورالدین عتر، الامام الترمذی و الموازنة بین جامعه و بین الصحیحین، ج۱، ص۶۸، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
که آن را از ترمذی و نیز سعیدبن مسعود(دوست نَضْربن شُمَیل) و دیگران روایت کرده است. [۴۰]
ابن عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب ، ج۲، ص۳۷۳.
مشهورترین کسی که الجامع الصحیح را از محبوبی روایت کرده، شاگردش ابومحمد عبدالجبار جرّاحی مروزی است [۴۱]
محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الکبیر، ج۱، همان مقدمه، ص۱۳، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
و مشهورترین کسی که این کتاب را از جرّاحی مروزی روایت کرده، ابوالفتح عبدالملک بن ابی القاسم عبداللّه کروخی هروی است [۴۲]
محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الکبیر، ج۱،مقدمه، ص۱۴، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
با روایت کروخی، الجامع الصحیح به‌طور گسترده منتشر شد و کسانی چون ابن جوزی و خطیب دَولَعی و عبدالوهاب بن سُکَینه، آن را سماع کردند. [۴۳]
محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الکبیر، ج۱،مقدمه، ص۱۴، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
۱۲ - توجّه فقهاء به الجامع الصغیرالجامع الصحیح از بدو انتشار مورد توجه محدّ‌ثان و فقها قرار گرفت و شروح و تعلیقات فراوانی بر آن نوشته شد [۴۴]
حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۵۵۹.
[۴۵]
محمد عبدالرحمان مبارکفوری، تحفة الاحوذی بشرح جامع الترمذی، ج۱، ص۲۹۲ـ۳۰۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۴۶]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۱۵۵ـ۱۵۶، ج ۱، جزء ۱، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴۷]
ترجمه عربی، ج۱، جزء۱، ص۳۰۲_۳۰۳.
همچنین خلاصه‌هایی از آن فراهم شد [۴۸]
محمد عبدالرحمان مبارکفوری، تحفة الاحوذی بشرح جامع الترمذی، ج۱، ص۳۰۴، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۴۹]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۱۵۶، ج ۱، جزء ۱، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵۰]
ترجمه عربی، ج ۱، جزء ۱، ص ۳۰۳ـ۳۰۴.
مشهورترین شرح کهن آن شرح ابوبکر محمدبن عبداللّه اشبیلی مالکی (ابن عربی؛ متوفی ۵۴۳) با عنوانِ عارِضَةُالاَحْوَذِی است که در ۱۳۷۴ش/ ۱۹۹۵ در بیروت چاپ شده است مشهورترین شرح آن در قرون جدید شرح مبارکفوری با نام تحفة الاحوذی است (بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰).قسمت العلل الجامع الصحیح را ابن رجب حنبلی به‌طور مستقل شرح کرده است (ریاض ۲۰۰۱).۱۳ - جاپ الجامعالصحیحالجامع الصحیح نخستین بار در ۱۲۹۲ در دو جلد در بولاق چاپ شد. [۵۱]
محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الکبیر، ج۱، همان مقدمه، ص۱۵، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
بشّار عوّاد معروف نیز در ۱۳۷۵ش/ ۱۹۹۶ در بیروت چاپ محققانه ای از آن را در شش جلد با عنوان الجامع الکبیر منتشر کرد.۱۴ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، جامع الاصول فی احادیث الرسول، چاپ عبدالقادر ارنائوط، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) ابن تیمیّه، مجموع الفتاوی، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰. (۳) ابن عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب. (۴) ابن ندیم، الفهرست. (۵) محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الکبیر، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۹۹۸. (۶) حاجی خلیفه. (۷) ذهبی، تاريخ الاسلام . (۸) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج ۱، جزء ۱، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۹) نورالدین عتر، الامام الترمذی و الموازنة بین جامعه و بین الصحیحین، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۱۰) محمد عبدالرحمان مبارکفوری، تحفة الاحوذی بشرح جامع الترمذی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۱۱) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden ۱۹۶۷-۱۹۸۴. ۱۵ - پانویس
۱۶ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «الجامع‌الصغیر»، شماره۴۳۶۸. |